شرکت سهامی عام به شرکتی گفته می‌شود که سهام آن در دست عموم مردم بوده (یعنی 51 درصد به بالا) و کنترل شرکت نیز در اختیار مردم باشد؛ مانند تمامی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار. در مقابل این تعریف، در صورتی که کنترل و مالکیت شرکت و تصمیم‌گیری در اختیار افراد خاص باشد، به آن شرکت سهامی خاص گفته می‌شود.
مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «حقوق و تعهدات شرکت های سهامی» را بررسی کنیم.
شرکت سهامی عام به شرکتی گفته می‌شود که سهام آن در دست عموم مردم بوده (یعنی 51 درصد به بالا) و کنترل شرکت نیز در اختیار مردم باشد؛ مانند تمامی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار. در مقابل این تعریف، در صورتی که کنترل و مالکیت شرکت و تصمیم‌گیری در اختیار افراد خاص باشد، به آن شرکت سهامی خاص گفته می‌شود.
قسمتی از سرمایه شرکت سهامی عام که یکی از انواع شرکت‌های سهامی است، از طریق فروش سهام به غیرمؤسسان یعنی مردم تأمین می‌شود.
سهام شرکت سهامی عام در بورس اوراق بهادار داد و ستد می‌شود بنابراین یكی از شرایط پذیرش سهام شركت‌ها در بورس آن است كه به صورت سهامی عام باشند.
هر فردی با خرید یك یا چند سهم از سهام یك شركت سهامی، دارای حقوقی می‌شود كه امكان نقض آن وجود ندارد. حقوق ناشی از مالكیت سهم متعدد است و در مواد مختلف قانون تجارت به آنها اشاره شده است. این حقوق به طور کلی به دو دسته حقوق مالی و غیر مالی تقسیم می‌شود.
حقوق مالی ناشی از مالکیت سهام
حقوق مالی ناشی از مالكیت سهام، شامل حق سهیم شدن در سود، حق تقدم در خرید سهام جدید و حق سهیم شدن در دارایی شركت است البته برخی حقوق مالی متفرقه نیز وجود دارند كه از جمله آنها می‌توان به حق مخالفت با افزایش تعهدات بدون رضایت سهامدار اشاره کرد.
حق سهیم شدن در سود شركت
یكی از اهداف خریداران سهم یك شركت، آن است كه در سود آن شركت، سهیم شوند. میزان سود هر سهامدار در مجمع عمومی عادی سالیانه شركت تعیین می‌شود.
منظور از سود، سود قابل تقسیم است كه شامل این موارد می‌شود :سود خالص سال مالی شركت منهای زیان‌های سال‌های مالی قبل و اندوخته قانونی (۱/۲۰ یا ۵ درصد سود خالص هر سال) و سایر اندوخته‌های اختیاری، به علاوه سود قابل تقسیم سال‌های قبل كه تقسیم نشده است.
نحوه پرداخت سود قابل تقسیم را نیز مجمع عمومی تعیین می‌كند. اگر مجمع عمومی در این خصوص، تصمیمی نگرفته باشد، هیأت مدیره شركت نحوه پرداخت را تعیین خواهد كرد اما در هر حال پرداخت سود به صاحبان سهام باید ظرف هشت ماه پس از تصمیم مجمع عمومی راجع به تقسیم سود انجام شود.
حق تقدم در خرید سهام جدید شركت
از آنجایی كه سهامداران یك شركت خواهان حفظ حقوق و موقعیت خود در شركت هستند، انتظار دارند در هنگام افزایش سرمایه و انتشار سهام جدید از سوی شركت، نسبت به سایر خریداران اولویت داشته باشند.
به همین دلیل، ابتدا شركت به سهامداران قبلی خود پیشنهاد فروش سهام می‌كند. آنها نیز در استفاده از این حق یا صرف‌نظر كردن از آن، مختار هستند اما از آنجایی كه قیمت پیشنهادی فروش سهام شركت، با قیمت بازار سهام متفاوت است، سهامداران معمولاً از این حق تقدم استفاده می‌كنند.
حقوق غیرمالی ناشی از مالکیت سهام
حقوق غیرمالی ناشی از مالكیت سهام، به حق رأی، حق انتقال سهام و حق اطلاع تقسیم می‌شود.بدیهی‌ترین حقی كه سهامدار در شركت از آن برخوردار است، حق رأی است. سهامدار با استفاده از حق رأی خود در مجامع عمومی، در امور شركت همچون انتخاب اعضای هیات مدیره و بازرسان شركت، تغییرات سرمایه، تقسیم سود، تغییرات اساسنامه، انحلال شركت و سایر موارد، مشاركت می‌كند.
حق رأی سهامداران نسبی است و هر كس تعداد سهام بیشتری داشته باشد، حق رأی بیشتری نیز خواهد داشت. حق رأی سهامدار می‌تواند از طریق اعطای وكالت نیز اعمال شود.
اعمال حق رأی ساده و تجمعی
حق رأی به دو صورت ساده و تجمعی اعمال می‌شود. در رأی‌گیری ساده هر سهم یك رأی دارد. در این نوع رأی‌گیری، سهامداران اقلیت نمی‌توانند حتی یك عضو هیأت مدیره را انتخاب كنند و كلیه اعضای هیأت مدیره را سهامداران اكثریت برمی‌گزینند.
برای حل این معضل، از روش رأی‌گیری تجمعی استفاده می‌شود. در این نوع رأی‌گیری، تعداد آرای هر رأی‌دهنده در تعداد مدیرانی كه باید انتخاب شوند، ضرب شده و حق رأی برای هر رأی‌دهنده، برابر با حاصل ضرب مذكور خواهد بود. در نتیجه رأی‌دهنده می‌تواند آرای خود را به یك نفر بدهد یا آن را بین چند نفر تقسیم كند.
بدین ترتیب سهامداران اقلیت نیز می‌توانند در چنین هیأت مدیره‌ای تأثیرگذار باشند و نماینده‌ای در هیأت مدیره داشته باشند.
حق واگذاری سهام
هر سهامداری، حق واگذاری و فروش سهام خود را به دیگری دارد. خرید یا فروش سهام شركت‌های پذیرفته‌شده در بورس از طریق مراجعه هر یك از شركت‌های كارگزاری و تكمیل فرم دستور خرید یا فروش صورت می‌پذیرد. انتقال سهام یك سهامدار در شركت‌های سهامی عام، نیازی به موافقت هیأت مدیره یا مجمع عمومی ندارد.
حق اطلاع سهامداران از وضعیت شركت، وسیله‌ای برای اجرای صحیح حق رأی است. هر سهامدار می‌تواند از 15 روز قبل از انعقاد مجمع عمومی در مركز شركت، به صورت‌حساب‌ها مراجعه كند و از ترازنامه و حساب سود و زیان و گزارش عملیات مدیران و گزارش بازرسان رونوشت بگیرد. همچنین با توجه به آن كه اساسنامه، نوعی قرارداد بین مؤسسان و سهامداران است، هر یك از سهامداران حق دارند نسخه‌ای از اساسنامه را دریافت كنند. در برخی موارد نیز شركت‌ها از طریق پست یا انتشار اطلاعیه یا دعوت‌نامه در روزنامه‌های كثیرالانتشار، از سهامداران خود برای تشكیل مجامع عمومی عادی دعوت به عمل می‌آورند.
تعهدات سهامدار
تنها تعهد یك سهامدار در شركت سهامی، پرداخت مبلغ سهم است و اگر به این تعهد خود عمل كند، به عنوان صاحب سهم تعهد دیگری ندارد.
سهامدار هیچ گونه تعهد شخصی در قبال طلبكاران شركت ندارد و اگر شركت بنا به دلایلی قادر به پرداخت دیون خود نباشد، نمی‌توان به سهامداران رجوع كرد.
همچنین تعهدات سهامداران همان است كه قبول كرده‌اند و نمی‌توان با تغییر اساسنامه تعهد جدیدی بر عهده آنان گذاشت یا تعهدات فعلی آنان را افزایش داد.
در این زمینه قانون نیز به صراحت عنوان كرده است كه هیچ مجمع عمومی نمی‌تواند تابعیت شركت را تغییر دهد یا هیچ اكثریتی نمی‌تواند بر تعهدات صاحبان سهم بیفزاید.