از جمله مواردی که فرد، چه راضی باشد چه راضی نباشد، اموالش به دیگران می‌رسد مربوط به ارث است. آن‌چه در این میان اهمیت دارد، آشنایی با طبقات ارث و هم‌چنین، نحوه‌ی تقسیم ارث میان آن‌هاست.
از جمله مواردی که فرد، چه راضی باشد چه راضی نباشد، اموالش به دیگران می‌رسد مربوط به ارث است. آن‌چه در این میان اهمیت دارد، آشنایی با طبقات ارث و هم‌چنین، نحوه‌ی تقسیم ارث میان آن‌ها است. در این مطلب ابتدا شما را با طبقات ارث (یعنی ترتیب قانونی و شرعی اشخاصی که ارث می‌برند) آشنا خواهیم نمود.
در عالم حقوق اصل بر آن است که اموال هیچ‌کس را نمی‌توان بدون رضایت وی به دیگری داد، مگر این‌که در موارد خاصی قانون این اجازه را داده باشد. از جمله مواردی که فرد، چه راضی باشد چه راضی نباشد، اموالش به دیگران می‌رسد مربوط به ارث است که در قانون و شریعت اسلام احکام ویژه‌ای دارد؛ بنابراین، هیچ شخصی نمی‌تواند قبل از فوت خود، یکی از وارثین یا همه‌ی آن‌ها را از ارث محروم کند. وصیت‌های وی نسبت به اموالش نیز فقط تا یک‌سوم آن اموال معتبر است. در این نوشته سعی خواهیم کرد نظام و احکام ویژه‌ی قانون مدنی در این بخش را که منطبق با شریعت اسلام است، توضیح دهیم.
چه کسانی از متوفی ارث می‌برند؟
همانطور که می‌دانیم ارث متعلق به خویشاوندان نَسَبی متوفی است؛ یعنی کسانی که با متوفی رابطه‌ی خونی دارند و تنها کسی که از این قاعده مستثنی است، همسر متوفی می‌باشد که در هر صورت از وی ارث خواهد برد.
خویشاوندان نَسَبی هر فرد مطابق یک قاعده‌ی کلّی در قانون به سه طبقه تقسیم می‌شوند که این سه طبقه، به ترتیب نزدیک‌تر بودن به فرد متوفی مرتّب شده‌اند. این طبقات مطابق ماده ۸۶۲ قانون مدنی عبارت‌اند از:
۱. پدر، مادر، فرزندان (و نوه‌های فرد، در جایی که همه‌ی فرزندان وی فوت کرده باشند)
۲. پدربزرگ، مادربزرگ، برادران و خواهران (و فرزندان برادران یا خواهران در جایی که خود برادران یا خواهران وی همگی فوت کرده باشند)
۳. عموها، عمه‌ها، دایی‌ها، خاله‌ها (و فرزندان آن‌ها در جایی که فرد، همه‌ی افراد نام برده در این طبقه را از دست داده باشد)
به این دو نکته توجه داشته باشید که:
اولاً اگر حتی یک نفر از طبقه‌ی اول وجود داشته باشد، هیچ ارثی به طبقات دیگر نمی‌رسد و هم‌چنین، اگر وارثی در طبقه یک وجود نداشت، باید به سراغ طبقه‌ی دوم برویم و تنها در صورتی که هیچ وارثی در طبقه‌ی اول و دوم پیدا نشود، نوبت به ورّاث طبقه‌ی سوم می‌رسد.
ثانیاً همسر متوفّی، همیشه در کنار خویشاوندان نَسَبی وی (طبقات سه‌گانه‌ی ذکرشده) ارث خواهد برد و حتی در مواردی که هیچ فردی از خویشاوندان طبقات سه‌گانه‌ی متوفّی زنده نباشد، می‌تواند در برخی از موارد، تمام ارث را مالک شود.
حال که با طبقات ارث و ترتیب قانونی و شرعی اشخاصی که ارث می‌برند آشنا شدیم، تصمیم داریم که احکام ارث را در هر طبقه به‌صورت جداگانه بررسی کنیم. در این مطلب، نحوه‌ی تقسیم ارث در طبقه‌ی اول را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
مقررات حقوقی تقسیم ارث در طبقه‌ی اول
۱. در این طبقه، پدر، مادر و فرزندان متوفّی حضور دارند. نوه‌های متوفّی، اگر وی هیچ فرزند دیگری نداشته باشد ارث خواهند برد. پس اگر علی و احمد و حسن فرزندان متوفّی باشند و احمد که قبلاً فوت کرده است، فرزندانی داشته باشد، با وجود علی و حسن، به نوه‌های متوفّی (فرزندان احمد) هیچ مالی به ارث نمی‌رسد.
۲. اگر متوفّی از دار دنیا فقط یک پدر یا یک مادر داشته باشد، تمام ارث، به وی خواهد رسید. هم‌چنین، اگر فقط یک پسر یا فقط یک دختر یا فقط یک نوه داشته باشد، باز هم تمام ارث به وی می‌رسد. اگر فقط همسر داشته باشد، فقط شوهر تمام ارث را می‌برد و زن از شوهرش، بیش از یک‌چهارم ارث نخواهد برد و تصمیم درباره‌ی مابقی ارث در اینجا با حاکم است.
۳. اگر متوفّی فقط پدر و مادر داشته باشد، یعنی ازدواج نکرده و هیچ فرزند یا نوه‌ای نداشته باشد، مادر یک‌سوم و پدر دوسوم ارث می‌برند. اما حکمی ویژه در اینجا وجود دارد و آن، این است که اگر متوفّی دارای دو برادر یا یک برادر و دو خواهر یا چهار خواهر باشد و همه‌ی این‌ها تنی باشند یا ناتنی و از پدر وی باشند، در این صورت بنابر مصالحی، پدر پنج‌ششم و مادر یک‌ششم ارث می‌برند.
۴. اگر متوفّی، فقط پدر و مادر و همسر داشته باشد، شوهر یک‌دوم، مادر یک‌سوم و مابقی به پدرش (یعنی یک‌ششم در اینجا) ارث می‌رسد و اگر میّت، مرد باشد، زنش یک‌چهارم و مادرش یک‌سوم ارث می‌برند و مابقی به پدرش می‌رسد.
۵. اگر متوفّی از افراد این طبقه فقط چند فرزند داشته باشد، در صورتی که فرزندانش همگی پسر یا دختر باشند، ارث را مساوی و اگر پسر و دختر باشند، به پسر‌ها دو برابر دختر‌ها ارث می‌رسد.
۶. حال اگر در کنار فرزندان، همسر متوفی هم زنده باشد و یا یکی از پدر و مادر وی هم زنده باشند، ابتدا سهم این‌ها (یعنی همه به جز فرزندان) که به‌صورت کسر است، داده می‌شود: شوهر یک‌چهارم و زن یک‌هشتم، پدر یا مادر هم یک‌ششم و سپس مابقی ارث، به نحوی که در مورد ۵ گفته شد بین فرزندان تقسیم می‌گردد.
۷. اگر فرزندان متوفی در فرض مورد قبلی، همگی دختر باشند، دختران دوسوم ارث را بین خود به تساوی تقسیم می‌کنند و پدر و مادر هر کدام یک‌ششم ارث می‌برند. اما اگر فقط یکی از پدر یا مادر زنده باشند، مجموع کسرها، یعنی دوسوم و یک‌ششم، کل ارث را در بر نمی‌گیرد و در نتیجه مابقی ارث باید به همین افراد به همین نسبت تقسیم گردد.
۸. اگر متوفّی یک دختر داشته باشد، به همراه پدر یا مادر و یا همسر، سهم هر یک از آن‌ها که در اینجا به صورت کسر است، داده می‌شود: دختر یک‌دوم، پدر یا مادر یک‌ششم و همسر اگر زن باشد یک‌هشتم و اگر شوهر باشد یک‌چهارم ارث می‌برد. در این مورد، چون مجموع کسرها از ۱ بیشتر می‌شود، از سهم دختر کم می‌شود.
۹. در جایی که نوه‌ها ارث می‌برند، ابتدا سهم فرزندان متوفی را با فرض زنده‌بودن فرزندان حساب شده و سپس سهم هر فرزند به نوه‌های متوفّی داده می‌شود. در این مورد هم نوه‌های پسر دو برابر نوه‌های دختر ارث می‌برند.
قواعد تقسیم ارث در طبقه‌ی دوم ورّاث
۱. اگر هیچ وارثی در طبقه‌ی اول اعم از پدر، مادر، فرزند یا نوه یا نتیجه وجود نداشته باشد، به سراغ ورّاث این طبقه می‌آییم که عبارتند از: پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر و فرزندان خواهر و برادر در صورتی که هیچ خواهر و برادری زنده نباشد. بنابراین، اگر میّت یک برادرزاده و یک خواهر داشته باشد، به برادرزاده ارثی نمی‌رسد.
۲. هر یک از افراد طبقه‌ی دوم، در صورتی که تنها وارث متوفّی باشد، حتی اگر فقط یک برادرزاده یا خواهرزاده باشد، تمام ارث را می‌برد.
۳. تفکیک مهمی در طبقه‌ی دوم بین برادر و خواهر‌های تنی و ناتنی وجود دارد. نکته‌ی مهم آن است که با وجود حتی یک برادر و خواهر تنی، ناتنی‌هایی که فرزند پدرِ ازدنیارفته‌ی متوفّی هستند، ارث نمی‌برند. این در حالی است که ناتنی‌هایی که فرزند مادرِ ازدنیارفته‌ی متوفّی هستند، در هر صورت ارث می‌برند.
به بیان دیگر، ناتنی‌هایی که منتسب به مادر هستند در کنار تنی‌ها ارث می‌برند، ولی ناتنی‌هایی که منتسب به پدر هستند، فقط در صورتی ارث می‌برند که هیچ برادر یا خواهر تنی وجود نداشته باشد. البته هر یک از پدربزرگ و مادربزرگ اگر زنده باشند، در کنار این خواهر و برادر‌ها ارث خواهند برد.
۴. مطابق یک قاعده‌ی کلّی برادر‌های تنی دو برابر خواهر‌های تنی ارث می‌برند. هم‌چنین، برادر‌های ناتنی منتسب به پدر، دو برابر خواهر‌های ناتنی منتسب به پدر ارث می‌برند، اما منتسبین به مادر، یعنی خواهر‌ها و برادر‌های ناتنی از مادرِ از دنیارفتهی متوفّی، ارث را به تساوی میان خود تقسیم می‌کنند.
۵. اگر متوفّی، از افراد این طبقه، فقط یک برادر یا خواهر ناتنی از مادر خود و چند برادر و خواهر تنی (یا ناتنی منتسب به پدر در صورت نبود تنی‌ها) داشته باشد، یک‌ششم به ناتنی و پنج‌ششم به تنی‌ها (یا ناتنی‌های منتسب به پدر در صورت نبود تنی‌ها) می‌رسد که به نسبت دو به یک بین خود تقسیم می‌کنند.
اما در همین فرض، اگر متوفّی بیش از یک ناتنی منتسب به مادرش داشته باشد، این افراد یک‌سوم ارث می‌برند که به‌صورت مساوی بین خود تقسیم می‌کنند و دوسوم دیگر به تنی‌ها (یا ناتنی‌های منتسب به پدر در صورت نبود تنی‌ها) می‌رسد که به نسبت دو به یک بین خود تقسیم می‌کنند.
۶. اگر متوفّی از افراد این طبقه، فقط دارای پدربزرگ و مادربزرگ باشد، باز هم باید تفکیک کنیم بین منتسبین به پدر متوفّی (که خودش از دنیا رفته است، چون شرط ورود به طبقه‌ی دوم، نبود هیچ‌یک از افراد طبقه‌ی اول بود) یعنی پدر و مادرِ پدر متوفّی و منتسبین به مادر متوفّی؛ یعنی پدر و مادرِ مادر متوفّی.
در این صورت، یک‌سوم ارث را به پدر و مادرِ مادر متوفّی داده می‌شود که به تساوی بین خود تقسیم می‌کنند و دوسوم دیگر را به پدر و مادرِ پدر متوفّی داده می‌شود که به نسبت دو به یک بین خود تقسیم می‌کنند.
۷. در فرضی که همه‌ی افراد طبقه‌ی دوم زنده باشند، یعنی متوفّی هم جدّ پدری و هم جدّ مادری و هم خواهر و برادر تنی (یا ناتنی‌های منتسب به پدر در صورت نبود تنی‌ها) و هم ناتنیِ منتسب به مادر داشته باشد، در این‌صورت یک‌سوم ارث به افرادی می‌رسد که به واسطه‌ی مادر متوفّی با وی خویشاوند می‌شوند و این افراد ارث را به تساوی بین خودشان تقسیم می‌کنند و دوسوم دیگر ارث هم به افرادی می‌رسد که به واسطه‌ی پدر متوفّی با وی خویشاوند می‌شوند و این افراد ارث را به نسبت دو به یک میان خودشان تقسیم می‌کنند. ولی اگر خویش مادری فقط یک نفر باشد، یک‌ششم به وی و پنج‌ششم به خویشان پدری می‌رسد.
۸. در تمام موارد ذکرشده، اگر متوفّی هیچ برادر یا خواهر زنده‌ای نداشته باشد، فرزندان آن‌ها به همراه اجداد وی در صورت زنده‌بودن ارث خواهند برد و مثلاً فرزندان یک برادر تنی، ارث او را با فرض زنده‌بودنش می‌برند و بین خود به نسبت دو به یک و فرزندان ناتنی‌های منتسب به مادر، ارث والدین خود را به نسبت تساوی بین خود تقسیم می‌کنند.
۹. در تمام موارد هشت‌گانه‌ی بالا، همسر متوفّی اگر زنده باشد، همیشه ارث خود را که اگر شوهر باشد یک‌دوم و اگر زنِ متوفّی باشد، یک‌چهارم است، می‌برد و اگر مجموع کسر‌های ارث‌برندگان بیش از یک شد، از سهم کسانی که منتسب به پدر متوفّی هستند کسر می‌گردد.