صدور قرار نیابت قضایی علاوه بر مقررات جزایی، در مقررات حقوقی و مدنی نیز امکان‌پذیر است.
نیابت قضایی، یکی از تأسیسات حقوقی است که امکان تحصیل دلیل و بررسی آن را توسط مرجع قضایی دیگر فراهم می‌کند تا روند رسیدگی تسهیل و امکان احقاق حق برای دادگاه رسیدگی‌کننده میسر شود. نیابت قضایی امکان دسترسی به دلایل یا انجام تحقیقات درباره دعوا یا شکایت اقامه‌شده را برای دادگاه رسیدگی‌کننده، آن هم در شرایطی که خارج از مقرر دادگاه صلاحیت‌دار باشد، مهیا می‌کند.
صدور قرار نیابت قضایی علاوه بر مقررات جزایی، در مقررات حقوقی و مدنی نیز امکان‌پذیر است؛ دادگاهی که در جریان رسیدگی است، شاید تشخیص دهد در برخی امور، انجام اقدامات و تحقیقاتی خارج از حوزه محل رسیدگی لازم است و به همین دلیل می‌تواند به دادگاه دیگری که خارج از محدوده دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا قرار دارد، نیابت دهد.
به عبارت دیگر، هرگاه دستگاه قضایی، در امور حقوقی، کیفری و خانواده، دعوایی مطرح کرده باشد، ممکن است قسمتی از ادله در حوزه قضایی دیگری واقع شده یا لازم باشد که معاینه محلی، ملاحظه اسناد یا استماع گواهی گواهان، در دادگاه دیگری خارج از محدوده دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا انجام شود. در این موارد، دادگاه رسیدگی‌کننده می‌تواند به دادگاه دیگر، نیابت دهد.
مقررات مربوط به نیابت قضایی، در قوانین آیین دادرسی مدنی و آیین دادرسی کیفری قابل دسترسی است، این دو قانون مربوط به روش دادرسی و عمومات رسیدگی بوده و مورد نیاز عامه مردم است. هنگامی که در مقررات آیین دادرسی مدنی، موضوع اعطای نیابت قضایی مطرح می‌شود، با توجه به اینکه پرونده مورد نظر در چه مرحله‌ای از رسیدگی است، دعوا پس از درخواست، به دادگاه هم‌عرض در حوزه قضایی دیگری واگذار می‌شود.
مجری نیابت قضایی، صلاحیت رسیدگی ماهوی ندارد
به موجب ماده ۲۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، در هر موردی که رسیدگی به دلایلی از قبیل: تحقیقات از مطلعان و گواهان، معاینه محلی یا هر اقدام دیگری، باید خارج از محدوده دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا انجام گیرد و مباشرت دادگاه شرط نباشد، این مرجع به دادگاه صلاحیت‌دار محل نیابت می‌دهد تا حسب مورد اقدام لازم معمول و نتیجه را طی صورت‌مجلسی به دادگاه نیابت‌دهنده ارسال کند.
هر اقدام دیگری که خارج از مقر دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا باشد، معتبر است؛ در صورتی که مباشرت دادگاه رسیدگی‌کننده شرط نباشد، اقدامات انجام‌شده توسط دادگاه اجراکننده نیابت قضایی مورد وثوق دادگاه اعطاکننده نیابت باشد و نیز اینکه مرجع مجری نیابت صرفاً مجری خواسته‌های دادگاه اعطاکننده نیابت بوده و بیش از آن اختیاری نداشته باشد.
امکان اظهار نظر ماهیتی اعم از حقوقی و جزایی برای مرجع مجری نیابت وجود ندارد، مگر اینکه این اختیار صراحتاً از ناحیه دادگاه اعطاکننده نیابت به آن دادگاه داده شده باشد؛ مانند تحقیق از گواهان، تحقیق از متهم پرونده و انتساب یا عدم انتساب عمل مجرمانه به وی که منتهی به صدور قرار تأمین یا صادر نشدن آن می‌شود.
انجام موضوع نیابت در دادگاه ایران به درخواست مرجع قضایی خارج از کشور
این اقدام باید بر اساس قوانین ایران به عمل آید، مگر اینکه دادگاه خارج از کشور ترتیب خاص دیگری را معین کرده باشد که در این صورت، ضمن وجود شرط معامله متقابل در صورتی که مخالف موازین اسلام و قوانین مربوط به نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشد، امکان ترتیب اثر دادن به آن نیابت در ایران وجود خواهد داشت.
تحقیقات قضایی خارج از کشور باید بر اساس قوانین ایران تعیین و از دادگاه خارجی که به آن نیابت داده شده است، خواسته شود؛ در غیر این صورت زمانی ملاک اعتبار قرار خواهد گرفت که دادگاه ایران آن را بپذیرد. ممکن است دادگاه در جریان رسیدگی متوجه شود که به عنوان مثال، متهم در حوزه قضایی دیگری اقامت دارد، در این شرایط، نیابت قضایی به دادگاه حوزه قضایی دیگر اعطا می‌شود. این در حالی است که در امور حقوقی، موضوع متفاوت و بر مبنای ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی است.
بر اساس این ماده، دعوا باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده، در حوزه قضایی آن اقامتگاه دارد و اگر خوانده در ایران اقامتگاه نداشته باشد، درصورتی که در ایران محل سکونت موقت داشته باشد، در دادگاه همان محل باید اقامه شود و هرگاه در ایران اقامتگاه یا محل سکونت موقت نداشته، اما مال غیرمنقول داشته باشد، دعوا در دادگاهی اقامه می‌شود که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع است و هرگاه مال غیرمنقول هم نداشته باشد، خواهان در دادگاه محل اقامتگاه خود اقامه دعوا خواهد کرد.
نیابت قضایی در امور کیفری
بر اساس ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری جدید، هرگاه تحقیق از متهم، استماع شهادت شهود و مطلع، معاینه محل، بازرسی از منازل و اماکن و اشیا، جمعآوری آلات جرم و به طور کلی هر اقدام دیگری خارج از حوزه قضایی محل مأموریت بازپرس لازم شود، وی با صدور قرار نیابت قضایی مطابق مقررات قانونی و ارسال اصل یا تصویر اوراق مورد نیاز پرونده و تصریح موارد، انجام آن‌ها را از بازپرس محل، تقاضا می‌کند.
در ادامه این ماده نیز آمده است که بازپرس در حدود مفاد نیابت اعطایی، موضوع نیابت را انجام می‌دهد و اوراق تنظیمی را پس از امضا به همراه سایر مدارک به دست آمده نزد مرجع نیابت‌دهنده میفرستد و در صورتی که اجرای تمام یا بخشی از مفاد نیابت، مربوط به حوزه قضایی دیگری باشد، اوراق را برای اجرای نیابت به مرجع مزبور ارسال و مراتب را به بازپرس نیابت‌دهنده اعلام می‌دارد.