جعل و تزویر به این معنا است که شخصی بر خلاف حقیقت و به ضرر دیگری از طریق یکی از راه‌های پیش‌بینی شده در قانون دست به ساختن یا تغییر دادن آگاهانه هر چیزی مثل سند بزند و قصد داشته باشد که آن را به عنوان سند اصلی جا بزند.
جعل و کلاهبرداری دو رفتار مجرمانه‌ای هستند که وقوع آن‌ها در جامعه آثار و نتایج زیان‌باری را بر جای می‌گذارد. این دو جرم هم با یکدیگر مرتبط می‌باشند و هم تفاوت‌هایی دارند. شناخت این تفاوت‌ها می‌تواند به شناخت دقیق این دو جرم کمک کند و در مرحله‌ی طرح شکایت، شاکی را یاری رساند.
تعریف کلاهبرداری و جعل
ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، کلاهبرداری را تعریف نموده است. به طور خلاصه می‌توان گفت که کلاهبرداری به این معنا است که شخصی با به کار بردن تقلب، اموال دیگران را ببرد. البته او باید سوءنیت هم داشته باشد؛ یعنی بداند کاری که دارد می‌کند، متقلبانه است و هم‌چنین قصد بردن مال دیگری را نیز داشته باشد.
ماده ۵۲۳ قانون تعزیرات نیز تلاش کرده است که جعل را تعریف کند. جعل و تزویر به این معنا است که شخصی بر خلاف حقیقت و به ضرر دیگری از طریق یکی از راه‌های پیش‌بینی شده در قانون دست به ساختن یا تغییر دادن آگاهانه هر چیزی مثل سند بزند و قصد داشته باشد که آن را به عنوان سند اصلی جا بزند.
مجازات جرم جعل و استفاده از سند مجعول مطابق مواد ۵۲۴ الی ۵۴۲ قانون مجازات اسلامی حسب مورد عبارت است از حبس و جزای نقدی یا هر دو با هم.
تفاوت‌های جرم جعل و کلاهبرداری
حال که به صورت خلاصه تعریف جعل و کلاهبرداری را مورد اشاره قرار دادیم، در این مرحله به بیان مهم‌ترین تفاوت‌های میان این دو جرم خواهیم پرداخت. این تفاوت‌ها به شرح زیر است:
۱. جرم کلاهبرداری از مصادیق جرائم علیه اموال و حق مالکیت است و جرم جعل از مصادیق جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی است. دلیل این تقسیم‌بندی آن است که جعل در اسناد به خصوص جعل در اسناد رسمی، موجب بی‌اعتمادی مردم نسبت به ارزش و اعتبار اسناد می‌شود و در نتیجه روابط اجتماعی مردم مختل می‌گردد.
۲. برای تحقق کلاهبرداری لازم است که حتماً مالی از قربانی جرم برده شود و کلاهبردار یا شخص موردنظر وی از آن نفعی ببرد. در حالی که برای تحقق جرم جعل همین که کاری که جاعل انجام می‌دهد، قابلیت ضرر رساندن به شخصی را داشته باشد، برای مجرم تلقی شدن او کافی است و ضرورتی ندارد که حتما ضرری به جامعه یا شخص معینی وارد شود یا سودی نصیب جاعل یا شخص مورد نظر وی گردد.
۳. برای تحقق جعل همین اندازه که در شکل یا مفاد سند تغییر متقلبانه‌ای ایجاد شود، کافی است و ضرورتی ندارد که حتماً از آن سند استفاده شده باشد، اما برای تحقق کلاهبرداری لازم است که حتماً ضرری از جانب کلاهبردار به طرف مقابل برسد و خود کلاهبردار یا شخص مورد نظر وی منتفع شوند.
۴. جعل منحصراً در اسناد و نوشتههای مکتوب واقع می‌شود، ولی برای اینکه کلاهبرداری تحقق یابد، ضرورتی وجود ندارد که از سند استفاده شود. در واقع جرم کلاهبرداری از طریق هر رفتاری و با استفاده از هر ابزار متقلبانه‌ای می‌تواند محقق شود.
۵. آن‌چه جرم کلاهبرداری را از سایر جرائم متمایز میسازد، آن است که در اکثر این جرائم افراد بدون اینکه رضایت یا آگاهی داشته باشند، مورد جرم واقع می‌شوند و اشخاص مجرم به جان و مال آن‌ها صدمه می‌زنند، اما در کلاهبرداری مجرم بهگونهای عمل می‌کند که مالک مال فریب می‌خورد و سپس خودش از روی میل و رضایت و چه‌بسا التماس (به امید کسب منافع سرشار) مال خود را در اختیار مجرم قرار می‌دهد. البته همانطور که گفته شد، تحقق این امر نیاز به صحنه‌سازی و به‌کارگیری مانور متقلبانه توسط مجرم دارد. به همین جهت کلاهبرداران بر خلاف بسیاری از مجرمان (از قبیل: سارقان عادی) معمولاً از هوش و ذکاوت بالاتری برخوردارند و از این استعداد ذاتی برای قربانی کردن بزه‌دیدگان استفاده می‌کنند.
۶. جعل و کلاهبرداری از لحاظ مجازات هم با یکدیگر تفاوت دارند.
مجازات کلاهبرداری: مطابق ماده‌ی یک قانون تشدید، مجازات کلاهبرداری عادی یک تا هفت سال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل مال برده‌شده است. حال اگر مرتکب کلاهبرداری، کارمند دولت یا موسسات عمومی و شهرداریها باشد یا اگر مرتکب خود را به‌عنوان مامور دولت یا موسسات عمومی معرفی کند یا جرم را از طریق تبلیغ عامه با وسایل ارتباطی جمعی مثل رادیو، تلویزیون، روزنامه و… انجام دهد، کلاهبرداری از نوع مشدّد خواهد شد و مجازات آن، دو تا ده سال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل مال برده‌شده و نیز انفصال ابد از خدمات دولتی (یعنی اخراج دائم کارمند دولت) خواهد بود.
مجازات جعل و استفاده از سند مجعول: مجازات جرم جعل و استفاده از سند مجعول مطابق مواد ۵۲۴ الی ۵۴۲ قانون مجازات اسلامی حسب مورد عبارت است از حبس و جزای نقدی یا هر دو با هم.
جعل، یکی از رایج‌ترین راه‌های کلاهبرداری است!
همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، تحقق کلاهبرداری منوط به این نیست که حتما جعلی اتفاق بیفتد و اشخاصی که مرتکب جرم کلاهبرداری می‌شوند، با هر رفتاری می‌توانند آن را انجام دهند. به‌طور مثال اگر فردی با انجام عملیات متقلبانه، دیگری را فریب دهد که خانه‌ی او روی گسل قرار دارد و بر اثر زلزله ویران خواهد شد و از این طریق موفق به خرید آن خانه به قیمتی ارزان‌تر از قیمت واقعی شود، در این صورت مرتکب کلاهبرداری شده است، بدون آن‌که جعلی رخ داده باشد. با این حال یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای عملی شدن کلاهبرداری، جعل و استفاده از سند مجعول است. در واقع، مجرم از طریق جعل سند و به دنبال آن استفاده از سند مجعول، دیگران را فریب می‌دهد و از این طریق دست به کلاهبرداری می‌زند.
راه‌کار‌های کاهش جعل در نوشته
جعل به روش‌های مختلفی واقع می‌شود. یکی از رایج‌ترینِ این روش‌ها، «الحاق» یعنی اضافه شدن عدد، حرف، کلمه یا سطری به سند می‌باشد. رعایت نکات زیر می‌تواند امکان الحاق در اسناد را کاهش دهد:
۱. بین آخرین سطر سند با امضا، مهر یا اثر انگشت فاصله نگذارید و این علامت‌ها را بدون هیچ فاصله‌ای بعد از آخرین سطر سند یا نوشته درج کنید.
۲. ابتدا و انتهای جملات را با علامت‌های مخصوص مانند نقطه یا خطوط مورب کاملاً ببندید.
۳. نگذارید فاصله‌ی بیهوده و غیرضروری میان متن اصلی و حاشیه‌های کاغذ باقی بماند.
۴. سعی کنید متن را بدون خط‌خوردگی تنظیم کنید و اگر ضرورتاً خط خوردگی ایجاد شد، در ذیل سند محل خط‌خوردگی را با ذکر شماره سطر و کلمات قبل و بعد آن مشخص نمایید.
۵. مقدمه، متن اصلی، پایان و نتیجه‌گیری متن سند را به‌صورت کاملاً واضح، روشن و بدون ابهام تنظیم کنید.
۶. اگر سندی ضمیمه‌ی سند اصلی (که در حال تنظیم آن هستید) شده است، مشخصات کامل آن را در متن سند اصلی قید کنید.
۷. اگر سند را در چند برگه تنظیم کرده‌اید، زیر همگی این برگه‌ها را امضا کنید.
۸. با استفاده از کاربن یا فتوکپی، از سند اصلی نسخه‌ی اضافی تهیه کنید تا نزد افراد ذی‌نفع بماند.
۹. تشخیص الحاق و تغییر در نوشته‌هایی که با قلم و جوهر یا قلم خودنویس تنظیم شده باشد، بسیار راحت‌تر از اسنادی است که با خودکار تنظیم می‌شود. هم‌چنین اگر این نوشته‌ها با کمک مواد شیمیایی محو شده باشد، ظهور آن‌ها راحت‌تر از نوشته‌هایی خواهد بود که با خودکار تنظیم شده است. از این رو توصیه می‌شود که اسناد بسیار مهم خود را با قلم و جوهر یا قلم خودنویس تنظیم کنید.
راه‌کار‌های کاهش جعل امضا و مُهر
۱. هر قدر امضا‌ی شما پیچیده‌تر و همراه با حروف، کلمات یا اعداد بیش‌تری باشد، امکان جعل و تقلید آن کم‌تر است و اگر هم جعل شود، امکان تشخیص جعلی بودن آن بیش‌تر خواهد بود. اگر به‌علت کم‌سوادی یا بی‌سوادی چنین امکانی ندارید، به‌جای امضا از اثر انگشت یا مُهر استفاده کنید.
۲. امضا‌های خود را به شکل خطوط مُدَوَّر (دایره‌ای) و در جهت خلاف گردش عقربه‌های ساعت تنظیم کنید.
۳. مقابل اشخاص ناشناس و غیرقابل اعتماد، نامه‌ها و اسناد خود را امضا نکنید تا امکان تقلید امضا برای آن‌ها به وجود نیاید.
۴. امکان جعل و تقلید امضا‌هایی که به عنوان پاراف (تأیید) در نسخه‌ی آخر نامه‌های اداری درج می‌شود، زیاد است. با توجه به اینکه این پاراف‌ها حکم امضا را دارند، در درج آن‌ها مانند درج امضا بسیار دقت کنید.
۵. اگر برای خود یا شرکت‌تان سفارش ساخت مُهر داده‌اید، توجه داشته باشید که هرچه متن مُهرتان پیچیده‌تر بوده و ریزه‌کاری بیش‌تری داشته باشد، خطر جعل آن کم‌تر است.