نامزدی درحقیقت یکی از مراحل مقدماتی در فرایند ازدواج است که از دیدگاه روانشناسان و کارشناسان خانواده اهمیتی بنیادین دارد. دوران نامزدی به زوجها کمک میکند تا از علایق و سلایق یکدیگر برای تضمین پایداری زندگی مشترکشان آگاهی یابند.
نامزدی، در حقیقت یکی از مراحل مقدماتی در فرایند ازدواج است که از دیدگاه روانشناسان و کارشناسان خانواده اهمیتی بنیادین دارد. دوران نامزدی به زوجها کمک میکند تا از علایق و سلایق یکدیگر برای تضمین پایداری زندگی مشترکشان آگاهی یابند. ازاینرو، دوران نامزدی را «دورهٔ شناخت» نامیدهاند؛ این دوران چنانچه بنا بر میل و خواستههای دو طرف پیش برود و آنها را به شناختی درست از یکدیگر برساند، به رسمیشدن پیوند طرفین و سرانجام تشکیل نهاد مقدس خانواده میانجامد.
در این مقاله همراه ما باشید تا دربارهٔ مرحلهٔ خواستگاری، تعریف حقوقیِ نامزدی، نگاه عُرف به این موضوع و درنهایت صور انحلال آن از دیدگاه حقوقی بیشتر بررسی کنیم.
پیش از اینکه روابط طرفین به مرحله نامزدی برسد، معمولا مرد از زن درخواست ازدواج میکند که این مرحله «خواستگاری» نام دارد. درخصوص زنانی که یک مرد میتواند از آنان درخواست ازدواج کند، با محدودیتهای قانونی روبهرو هستیم. مادهٔ ۱۰۳۴ قانون مدنی بیان میکند: «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد، میتوان خواستگاری کرد.»
برخی از افرادی که ازدواج با آنها ممکن نیست، عبارتاند از؛
الف) بعضی اقارب نسبی: اقارب نسبی یعنی اشخاصی که نسبت فامیلی با یک شخص دارند. این افراد از پدر، مادر، خواهر و برادر آغاز شده و به فرزندانِ عمو، خاله، عمه و دایی ختم میشوند. دراینمیان، ازدواج با بعضی از آنها ازجمله خواهر، برادر، فرزندانِ خواهر و برادر امکانپذیر نیست.
ب) بعضی از اشخاص به واسطهٔ مصاهره: مصاهره درواقع، رابطهای است که بهدلیل ازدواج میان زن و شوهر و خویشاوندان آنها شکل میگیرد. برای نمونه، هرگاه مردی با زنی ازدواج کند، ابدی به مادرِ آن زن حرام شده و حتی پس از طلاق همسر خود نیز نمیتواند با او ازدواج کند.
ج) زنی که در عِدّهٔ طلاق مرد دیگری است: اصولا هنگامی که زنی از مردی جدا میشود، باید بهمدت ۳ ماه و ۱۰ روز، از ازدواج با مرد دیگر خودداری کند. به این مدتزمان، عده طلاق میگویند. ازدواج مرد با زنی که در دوران عدّه است ممنوع است. هرگاه مدت عدّه تمام شده یا زن بنا به دلایلی موظف به نگهداشتن عدّه نباشد، ازدواج او مجاز است.
تفاوت حقوقی و عرفی نامزدی
برای درک بهتر این موضوع، باید به تفاوت نگرشِ موجود میان عالم حقوق و عرف به مقوله ٔ نامزدی دقیقتر توجه کنیم. در عرف، زن و مردی را که صیغه ٔ نکاح بینشان جاری شده است، ولی هنوز زیر یک سقف نرفتهاند، دراصطلاح «نامزد» یکدیگر مینامند؛ درحالیکه از دید حقوق، بهصرفِ جاریشدن صیغهٔ محرمیت، روابط ویژهٔ عقد نکاح بر طرفین جاری میشود و آنها زوج و زوجه نامیده میشوند. نامزدی در قوانین مدنی، صرفا قراری است میان طرفین که بهمنظور ازدواج در آینده گذاشته میشود. از این روی، زن و مرد میتوانند هر زمان آن را به هم بزنند؛ بدون اینکه به تعهدات و الزامات بعد آن پایبند باشند. همچنین این جدایی نیازمند جاریشدن صیغهٔ طلاق و تشریفات مربوط به آن نخواهد بود.
ماهیت مرحلهٔ نامزدی
چنانچه رابطه ٔ زن و مرد بنابر مقررات و بدون مشکل شرعی باشد، باید بررسی کنیم که آیا بهصرف خواستگاری، تعهدی برای طرفین ایجاد شده که نتوانند آن را بههم بزنند؟ یعنی آیا، چون خواستگاری صورت گرفته، یک طرف میتواند دیگری را به ازدواج با خود ملزم کند؟ در این خصوص باید گفت: نهاد نامزدی برای طرفین هیچ تعهد و الزامی به ازدواج ایجاد نمیکند. تا زمانیکه زوجین با هم عقد نکردهاند، هر کدام از آنان میتواند از تصمیم خود منصرف شود. اصل این حکم، ریشه در توجه خاصی دارد که قانونگذار ما به نهاد «خانواده» و عقد «ازدواج» داشته است و نمیخواهد که طرفین زیر بار هیچ فشاری، مجبور به تصمیمگیری شوند. تمایل شارع به سمتی است که طرفین با ارادهای آزاد، این مسئولیت خطیر را پذیرا شوند.
تبیین حقوقی آزادی در بههمزدن نامزدی
مرحلهٔ نامزدی تا حدی مانند مرحلهٔ «پیشقرارداد» در سایر قراردادهاست و نتیجه ٔ عقد اصلی یعنی ازدواج را بههمراه ندارد. این یعنی هم برای طرفین، مواردی که در عقد اصلی مجاز شمرده میشود (مانند رابطهٔ جنسی) امکان پذیر نیست و هم الزامات و تعهدات طرفینی که منشأ آنها عقد ازدواج است (مانند نفقه و مهریه) ایجاد نمیشود. به بیان سادهتر در دوران نامزدی، زن و مرد مجاز به برقراری رابطهٔ جنسی با یکدیگر نیستند. همچنین مرد هیچ تعهدی به پرداخت نفقه یا مهریه به زن ندارد.
چنانکه گفتیم وعده ازدواج درقالب نامزدی، هیچ تعهدی برای طرفین بهبار نمیآورد؛ ولی باید توجه داشت که نمیتوان از این حق سوءاستفاده کرد. این یعنی هرچند در دوران نامزدی هر یک از طرفین میتوانند بدون هیچ دلیل خاصی نامزدی را بههم زده و از ازدواج سرباز زنند، ولی نمیتوانند این کار را بهگونهای انجام دهند که رنگ و بوی سوءاستفاده گرفته و به ورود ضرر و زیان به طرف مقابل منجر شود؛ بنابراین، هرکس مبادرت به انجام چنین کاری کند، چنانچه طرف مقابل بتواند آن ضرر و زیانِ وارده از عمل او را به اثبات برساند، باید جبران خسارت کند.
تشخیص اینکه آیا بههمزدن نامزدی نوعی سوءاستفاده از حق بوده و به طرف مقابل خسارت وارد آورده است یا خیر، برعهدهٔ قاضی است و از پروندهای به پروندهٔ دیگر متفاوت است. البته باید به این نکته اشاره کرد که اصولا در عمل، اثبات سوءاستفاده و ورود خسارت درنتیجهٔ بههمزدن نامزدی دشوار است و دادگاهها نیز بهسختی بدان حکم میدهند.