هرگاه شخصی احتمال دهد که دلایلی موجود است و در صورتی که بخواهد در دادگاه اقامه دعوی نماید، در آینده دسترسی به آن‌ها دشوار یا مشقت بار خواهد شد و یا دسترسی به آن‌ها بطور کلی از بین خواهد رفت اعم از اینکه این دلایل در اختیار خود وی و یا نزد طرف دعوای آینده یا شخص ثالث باشد، می‌تواند از دادگاه تامین آن‌ها را بخواهد.
دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوی برای اثبات یا دفاع از دعوی به آن استناد می‌نمایند و در اصطلاح حقوقی، تأمین دلیل عبارت است از محافظت دلایل موجود برای امکان استفاده از آن در آینده و در واقع، درخواست است نه دعوی و به همین جهت نتیجه آن در قالب قرار صادر میشود. به طور نمونه در پروژه‌ای در حال ساخت چنانچه پیمانکار از مصالح تعریف شده در قرارداد استفاده نکند مثلاً نوع آجر و یا آهن بکار برده شده در ساختمان از نوع درجه ۳ باشد که با تکمیل پروژه دیگر دسترسی به آن‌ها میسر نباشد، در اینخصوص مراتب به طریقی که ذیلاً خواهیم گفت: صورتجلسه میشود تا متعاقباً خسارت وارده مورد مطالبه قرار گیرد.
مثالی دیگر این است که اگر مستاجر ملکی پس از انقضاء مدت اجاره از مالک مطالبه مبلغ ودیعه کند لیکن از استرداد آن امتناع شود، جهت عدم تعلق خسارت و اجرت‌المثل می‌تواند ملک را تخلیه و ضمن تحویل کلید از طریق شورای حل اختلاف، خالی بودن عین مستاجره را صورت مجلس و تأمین دلیل کند.
همچنین اگر دلائل و مدارکی باشد که در حال از بین رفتن است یا ممکن است از بین برود و برای طرح دعوی یا استفاده از این دلائل آمادگی نباشد و هدف این باشد که این دلائل مانند صورت برداری از ادله در جای امنی محفوظ بماند، در این صورت بهترین راه تأمین دلیل است. هرچند تامین دلیل برای حفظ دلایل است و اینکه تا چه حدی قاطع دعوی باشد، بستگی به نظر قاضی رسیدگی کننده خواهد داشت.
زمان تقدیم دادخواست و محتویات آن
بر اساس ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی زمان درخواست تامین دلیل می‌تواند قبل از اقامه دعوی و بطور مستقل و یا در حین رسیدگی باشد. همچنین کتبی یا شفاهی قابل طرح است و مطابق ماده ۱۵۱ قانون مذکور باید حاوی الف) مشخصات درخواست کننده در ستون”خواهان”، ب) مشخصات طرف مقابل در ستون “خوانده” ج) موضوع تأمین دلیل در ستون “خواسته” باشد.
در قسمت شرح دادخواست نیز به اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده اشاره میشود و از دادگاه درخواست جمع آوری و تأمین دلیل میگردد.
مراحل صدور تأمین دلیل
بررسی و تعیین اینکه موضوع تأمین دلیل در محدوده کدام یک از شورا‌های حل اختلاف واقع است.
تهیه برگ دادخواست از اوراق شورای حل اختلاف مربوط.
تنظیم دادخواست بر روی فرم مخصوص به تعداد خواندگان بعلاوه یک نسخه.
تهیه فتوکپی از هریک از اوراقی که به آن‌ها استناد میشود به تعداد خواندگان بعلاوه یک نسخه.
مراجعه به قسمت تطبیق اسناد شورای حل اختلاف مربوط و گواهی کردن برابری فتوکپی با اصل.
مراجعه به تمبر فروشی مجتمع و الصاق تمبر هزینه دادرسی به دادخواست و تمبر برابر با اصل به فتوکپی ها.
بنا به تجویز ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی که اجازه میدهد در اموریکه فوریت دارد، دادگاه می‌تواند بدون احضار طرف مقابل دعوی اقدام به تأمین دلیل نماید، لذا هنگام ثبت از مسئول آن باید خواسته شود که، چون موضوع تأمین دلیل فوریت دارد، دادخواست را فوراً به مسئول ارجاع برساند.
پس از صدور قرار تأمین دلیل باید با مدیر دفتر دادگاه برای رفتن به محل هماهنگی شود و در صورتیکه تأمین دلیل توام با کارشناسی باشد، مدیر دفتر با وی برای حضور در محل هماهنگی خواهد کرد. در این مرحله باید دستمزد کارشناس را که دادگاه تعیین می‌کند به صندوق دادگستری پرداخت و رسید پرداخت را ضمیمه پرونده شود.
مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست تأمین دلیل:
درخواست تأمین دلیل در صلاحیت شورای حل اختلافی است که دلایل و امارات در حوزه آن واقع است، مگر در نقاطی که شورای حل اختلاف تشکیل نشده باشد که در این صورت باید به دادگاه مزبور داده شود.
همچنین بنا به ماده ۲۲ قانون شورای حل اختلاف اگر تأمین دلیل توأم با دعوای اصلی یا در اثناء رسیدگی به دعوای اصلی مطرح شود و رسیدگی به دعوای اصلی در صلاحیت دادگاه باشد، رسیدگی به درخواست تأمین دلیل نیز در صلاحیت دادگاه خواهد بود.